Choroby genetyczne oczu – jakie mogą wystąpić?

Choroby genetyczne oczu stanowią istotny problem w okulistyce, ponieważ często prowadzą do postępującego pogorszenia widzenia, a w niektórych przypadkach nawet do ślepoty. Są one wywołane mutacjami w genach odpowiedzialnych za prawidłowe funkcjonowanie struktur oka. Współczesna genetyka pozwala na identyfikację wielu takich chorób, a także na opracowywanie nowych metod leczenia, w tym terapii genowych. W artykule przedstawimy niektóre z genetycznych chorób oczu, ich przyczyny, objawy oraz możliwości leczenia.

Najważniejsze informacje:

• Jaskra pierwotna wrodzona
• Zaćma wrodzona
• Albinizm oczno-skórny
• Retinopatia barwnikowa
• Choroba Stargardta
• Aniridia
• Choroba Lebera (dziedziczna neuropatia nerwu wzrokowego)
• Zespół Ushera
• Zespół Axenfelda-Riegera

Jaskra pierwotna wrodzona

Jaskra pierwotna wrodzona to jedna z najczęstszych genetycznych przyczyn ślepoty u dzieci, występująca z częstością około 1 na 10 000 urodzeń. Choroba ta rozwija się w wyniku mutacji w genie CYP1B1, które prowadzą do zaburzeń w odpływie cieczy wodnistej z oka. W efekcie dochodzi do patologicznego wzrostu ciśnienia wewnątrzgałkowego, co uszkadza nerw wzrokowy i stopniowo prowadzi do utraty widzenia.

Jaskra pierwotna wrodzona najczęściej ujawnia się w pierwszych miesiącach życia dziecka i wymaga szybkiej interwencji okulistycznej. Ze względu na podłoże genetyczne, choroba może mieć charakter dziedziczny, najczęściej autosomalnie recesywny, co oznacza, że dziecko musi odziedziczyć wadliwy gen od obojga rodziców.
 

Objawy:

• powiększenie gałki ocznej,
• światłowstręt i nadmierne łzawienie,
• zamglenie rogówki.
   

Diagnostyka i leczenie:

• pomiar ciśnienia wewnątrzgałkowego,
• badanie kąta przesączania (gonioskopia),
• USG gałki ocznej w celu oceny struktur oka,
• leczenie farmakologiczne obniżające ciśnienie wewnątrzgałkowe,
• leczenie chirurgiczne (goniotomia, trabekulektomia) – kluczowe dla zahamowania postępu choroby.
   

Zaćma wrodzona

Zaćma wrodzona to zmętnienie soczewki oka obecne już przy urodzeniu lub rozwijające się w pierwszych miesiącach życia. Występuje z częstością około 1-6 na 10 000 urodzeń. Może mieć różne przyczyny, jednak w większości przypadków jest wynikiem mutacji w genach odpowiedzialnych za prawidłową budowę i funkcję białek soczewki.

Zaćma wrodzona może występować jako izolowana wada lub być częścią zespołów genetycznych, takich jak zespół Downa, zespół Marfana czy galaktozemia. Wczesne rozpoznanie i leczenie mają kluczowe znaczenie dla prawidłowego rozwoju widzenia, ponieważ opóźnienie w usunięciu zmętniałej soczewki może prowadzić do niedowidzenia (amblyopii).
 

Objawy:

• mętność soczewki widoczna już w okresie niemowlęcym,
• brak reakcji na bodźce wzrokowe,
• oczopląs i zez,
• światłowstręt.
   

Diagnostyka i leczenie:

• badanie okulistyczne z użyciem lampy szczelinowej lub oftalmoskopu,
• USG gałki ocznej w celu oceny struktur wewnętrznych,
• leczenie operacyjne – usunięcie zmętniałej soczewki (wczesna interwencja poprawia rokowania),
• wszczepienie sztucznej soczewki lub zastosowanie soczewek kontaktowych u niemowląt.
   

Albinizm oczno-skórny

Albinizm oczno-skórny to grupa dziedzicznych zaburzeń produkcji melaniny – barwnika odpowiedzialnego za pigmentację skóry, włosów i oczu. Występuje z częstością około 1 na 17 000 osób na całym świecie. Choroba ta jest wynikiem mutacji w genach TYR, OCA2, TYRP1, SLC45A2 i innych, które kodują enzymy biorące udział w syntezie melaniny. Brak lub niedobór tego pigmentu prowadzi do charakterystycznych objawów okulistycznych i dermatologicznych.
 

Objawy:

• jasna skóra, włosy i tęczówki (często czerwone, fioletowe lub różowe),
• fotofobia,
• zez,
• oczopląs i obniżona ostrość wzroku.
   

Diagnostyka i leczenie:

• badania genetyczne w celu identyfikacji mutacji,
• badania okulistyczne (badanie dna oka, OCT, ERG),
• ochrona przed światłem – stosowanie okularów przeciwsłonecznych z filtrami UV,
• pomoc optyczna – soczewki kontaktowe lub okulary korekcyjne.

Retinopatia barwnikowa

Retinopatia barwnikowa to jedna z najczęstszych dziedzicznych chorób siatkówki, występująca z częstością 1 na 4 000 osób na całym świecie. Choroba ta prowadzi do stopniowej degeneracji fotoreceptorów, głównie pręcików odpowiedzialnych za widzenie w warunkach słabego oświetlenia. Charakteryzuje się dużą heterogennością genetyczną – mutacje w ponad 60 różnych genach mogą powodować jej rozwój. Dziedziczenie może mieć formę autosomalną dominującą, autosomalną recesywną lub sprzężoną z chromosomem X, co wpływa na tempo progresji choroby.
 

Objawy:

• pogarszające się widzenie nocne (nyctalopia),
• zwężenie pola widzenia (widzenie tunelowe),
• utrata ostrości wzroku w późniejszych stadiach.
   

Diagnostyka i leczenie:

• badanie dna oka wykazujące charakterystyczne złogi barwnikowe,
• elektrofizjologiczne badania siatkówki (ERG),
• terapie genowe i komórkowe są w fazie badań,
• pomocniczo stosuje się suplementację witaminową i pomoce optyczne.
   

Choroba Stargardta

Choroba Stargardta to najczęstsza dziedziczna dystrofia plamki żółtej, występująca z częstością 1 na 8 000–10 000 osób. Jest spowodowana mutacją w genie ABCA4, która prowadzi do gromadzenia się toksycznych produktów przemiany materii w nabłonku barwnikowym siatkówki. Choroba Stargardta zwykle ujawnia się w dzieciństwie lub okresie dojrzewania, prowadząc do postępującej utraty widzenia centralnego.
 

Objawy:

• postępująca utrata ostrości widzenia,
• utrata widzenia centralnego,
• trudności z adaptacją do ciemności,
   

Diagnostyka i leczenie:

• angiografia fluoresceinowa oraz optyczna koherentna tomografia (OCT),
• brak skutecznego leczenia, ale stosuje się strategie ochrony przed światłem i suplementację witaminową,
• terapie genowe są w fazie badań klinicznych.
   

Aniridia

Aniridia to rzadka choroba genetyczna, występująca u 1 na 50 000–100 000 osób. Jest spowodowana mutacją w genie PAX6 i prowadzi do braku lub niedorozwoju tęczówki, co powoduje poważne problemy z ostrością widzenia i adaptacją do światła. Jest dziedziczona autosomalnie dominująco, co oznacza, że wystarczy jedna zmieniona kopia genu od jednego z rodziców. Choroba ta często współistnieje z innymi wadami wrodzonymi oka, takimi jak jaskra czy zaćma.
 

Objawy:

• światłowstręt,
• osłabiona ostrość widzenia,
• często towarzyszące zaćma i jaskra.
   

Diagnostyka i leczenie:

• badanie genetyczne w celu potwierdzenia mutacji,
• soczewki barwione w celu zmniejszenia światłowstrętu,
• leczenie objawowe jaskry i zaćmy.
   

Choroba Lebera (dziedziczna neuropatia nerwu wzrokowego)

Dziedziczna neuropatia Lebera (LHON) to rzadka choroba, dotykająca głównie młodych mężczyzn, z częstością występowania około 1 na 30 000–50 000 osób. Jest spowodowana mutacjami w mitochondrialnym DNA, które prowadzą do obumierania komórek nerwu wzrokowego i nagłej utraty widzenia centralnego. Inną jednostką chorobową jest ślepota Lebera.
 

Objawy:

• nagła utrata widzenia (częściej u młodych mężczyzn),
• początkowo jednostronne, szybko obejmujące drugie oko,
• nieprawidłowe rozpoznawanie barw,
• zaburzona reakcja źrenic na światło.
   

Diagnostyka i leczenie:

• badanie DNA mitochondrialnego,
• brak skutecznej terapii, ale trwają badania nad terapią genową.
   

Zespół Ushera

Zespół Ushera to rzadka, ale istotna choroba genetyczna, występująca u około 1 na 25 000 osób. Jest to najczęstsza przyczyna jednoczesnej utraty wzroku i słuchu.  Do tej pory odkrytych jest 9 genów odpowiedzialnych za jej rozwój. Choroba ta jest dziedziczona autosomalnie recesywnie i dzieli się na trzy typy różniące się stopniem upośledzenia słuchu i progresją uszkodzenia siatkówki.
 

Objawy:

• utrata słuchu od urodzenia (typ 1 i 2) lub postępująca utrata (typ 3),
• postępująca degeneracja siatkówki prowadząca do ślepoty nocnej.
   

Diagnostyka i leczenie:

• audiometria oraz badania okulistyczne,
• implanty ślimakowe poprawiające słuch,
• terapie genowe są badane w celu opóźnienia zmian w siatkówce.

Zespół Axenfelda-Riegera

Zespół Axenfelda-Riegera to rzadkie, genetycznie uwarunkowane schorzenie rozwojowe przedniego odcinka oka, które występuje u 1 na 200 000 osób. Mutacje w genach PITX2 i FOXC1 prowadzą do anomalii w budowie tęczówki, kąta przesączania oraz wysokiego ryzyka jaskry.
 

Objawy:

• wady tęczówki, rogówki, kąta przesączania,
• wysokie ryzyko jaskry,
• częste występowanie anomalii twarzoczaszki.
   

Diagnostyka i leczenie:

• badania genetyczne i okulistyczne,
• leczenie jaskry poprzez terapię farmakologiczną lub chirurgiczną.

Bibliografia:

1. https://eyewiki.org/Genetic_Eye_Disease_Related_Terms_and_Resources
2. https://retinaamd.org.pl/choroby-oczu/choroba-stargardta/
3. https://www.nidcd.nih.gov/health/usher-syndrome
4. https://www.mp.pl/pacjent/dermatologia/choroby/chorobyskory/167668,albinizm
5. https://emedicine.medscape.com/article/1210837-overview#showall
6. https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/oczy/78937,jaskra-wrodzona
7. http://aniridia.pl/node/1
8. https://retinaamd.org.pl/dziedziczna-neuropatia-nerwow-wzrokowych-lebera/
9. https://www.orpha.net/en/disease/detail/782
10. Grześk M, Malukiewicz-Wiśniewska G. Retinal pigmentary degeneration – clinical features, diagnostics and possibilities of treatment. Klinika Oczna / Acta Ophthalmologica Polonica. 2007;109(2):230-234.