Choroby genetyczne oczu – jakie mogą wystąpić?
Choroby genetyczne oczu stanowią istotny problem w okulistyce, ponieważ często prowadzą do postępującego pogorszenia widzenia, a w niektórych przypadkach nawet do ślepoty. Są one wywołane mutacjami w genach odpowiedzialnych za prawidłowe funkcjonowanie struktur oka. Współczesna genetyka pozwala na identyfikację wielu takich chorób, a także na opracowywanie nowych metod leczenia, w tym terapii genowych. W artykule przedstawimy niektóre z genetycznych chorób oczu, ich przyczyny, objawy oraz możliwości leczenia.
Najważniejsze informacje:
- Jaskra pierwotna wrodzona
- Zaćma wrodzona
- Albinizm oczno-skórny
- Retinopatia barwnikowa
- Choroba Stargardta
- Aniridia
- Choroba Lebera (dziedziczna neuropatia nerwu wzrokowego)
- Zespół Ushera
- Zespół Axenfelda-Riegera
Jaskra pierwotna wrodzona
Jaskra pierwotna wrodzona to jedna z najczęstszych genetycznych przyczyn ślepoty u dzieci, występująca z częstością około 1 na 10 000 urodzeń. Choroba ta rozwija się w wyniku mutacji w genie CYP1B1, które prowadzą do zaburzeń w odpływie cieczy wodnistej z oka. W efekcie dochodzi do patologicznego wzrostu ciśnienia wewnątrzgałkowego, co uszkadza nerw wzrokowy i stopniowo prowadzi do utraty widzenia.
Jaskra pierwotna wrodzona najczęściej ujawnia się w pierwszych miesiącach życia dziecka i wymaga szybkiej interwencji okulistycznej. Ze względu na podłoże genetyczne, choroba może mieć charakter dziedziczny, najczęściej autosomalnie recesywny, co oznacza, że dziecko musi odziedziczyć wadliwy gen od obojga rodziców.
Objawy:
- powiększenie gałki ocznej,
- światłowstręt i nadmierne łzawienie,
- zamglenie rogówki.
Diagnostyka i leczenie:
- pomiar ciśnienia wewnątrzgałkowego,
- badanie kąta przesączania (gonioskopia),
- USG gałki ocznej w celu oceny struktur oka,
- leczenie farmakologiczne obniżające ciśnienie wewnątrzgałkowe,
- leczenie chirurgiczne (goniotomia, trabekulektomia) – kluczowe dla zahamowania postępu choroby.
Zaćma wrodzona
Zaćma wrodzona to zmętnienie soczewki oka obecne już przy urodzeniu lub rozwijające się w pierwszych miesiącach życia. Występuje z częstością około 1-6 na 10 000 urodzeń. Może mieć różne przyczyny, jednak w większości przypadków jest wynikiem mutacji w genach odpowiedzialnych za prawidłową budowę i funkcję białek soczewki.
Zaćma wrodzona może występować jako izolowana wada lub być częścią zespołów genetycznych, takich jak zespół Downa, zespół Marfana czy galaktozemia. Wczesne rozpoznanie i leczenie mają kluczowe znaczenie dla prawidłowego rozwoju widzenia, ponieważ opóźnienie w usunięciu zmętniałej soczewki może prowadzić do niedowidzenia (amblyopii).
Objawy:
- mętność soczewki widoczna już w okresie niemowlęcym,
- brak reakcji na bodźce wzrokowe,
- oczopląs i zez,
- światłowstręt.
Diagnostyka i leczenie:
- badanie okulistyczne z użyciem lampy szczelinowej lub oftalmoskopu,
- USG gałki ocznej w celu oceny struktur wewnętrznych,
- leczenie operacyjne – usunięcie zmętniałej soczewki (wczesna interwencja poprawia rokowania),
- wszczepienie sztucznej soczewki lub zastosowanie soczewek kontaktowych u niemowląt.
Albinizm oczno-skórny
Albinizm oczno-skórny to grupa dziedzicznych zaburzeń produkcji melaniny – barwnika odpowiedzialnego za pigmentację skóry, włosów i oczu. Występuje z częstością około 1 na 17 000 osób na całym świecie. Choroba ta jest wynikiem mutacji w genach TYR, OCA2, TYRP1, SLC45A2 i innych, które kodują enzymy biorące udział w syntezie melaniny. Brak lub niedobór tego pigmentu prowadzi do charakterystycznych objawów okulistycznych i dermatologicznych.
Objawy:
- jasna skóra, włosy i tęczówki (często czerwone, fioletowe lub różowe),
- fotofobia,
- zez,
- oczopląs i obniżona ostrość wzroku.
Diagnostyka i leczenie:
- badania genetyczne w celu identyfikacji mutacji,
- badania okulistyczne (badanie dna oka, OCT, ERG),
- ochrona przed światłem – stosowanie okularów przeciwsłonecznych z filtrami UV,
- pomoc optyczna – soczewki kontaktowe lub okulary korekcyjne.
Retinopatia barwnikowa
Retinopatia barwnikowa to jedna z najczęstszych dziedzicznych chorób siatkówki, występująca z częstością 1 na 4 000 osób na całym świecie. Choroba ta prowadzi do stopniowej degeneracji fotoreceptorów, głównie pręcików odpowiedzialnych za widzenie w warunkach słabego oświetlenia. Charakteryzuje się dużą heterogennością genetyczną – mutacje w ponad 60 różnych genach mogą powodować jej rozwój. Dziedziczenie może mieć formę autosomalną dominującą, autosomalną recesywną lub sprzężoną z chromosomem X, co wpływa na tempo progresji choroby.
Objawy:
- pogarszające się widzenie nocne (nyctalopia),
- zwężenie pola widzenia (widzenie tunelowe),
- utrata ostrości wzroku w późniejszych stadiach.
Diagnostyka i leczenie:
- badanie dna oka wykazujące charakterystyczne złogi barwnikowe,
- elektrofizjologiczne badania siatkówki (ERG),
- terapie genowe i komórkowe są w fazie badań,
- pomocniczo stosuje się suplementację witaminową i pomoce optyczne.
Choroba Stargardta
Choroba Stargardta to najczęstsza dziedziczna dystrofia plamki żółtej, występująca z częstością 1 na 8 000–10 000 osób. Jest spowodowana mutacją w genie ABCA4, która prowadzi do gromadzenia się toksycznych produktów przemiany materii w nabłonku barwnikowym siatkówki. Choroba Stargardta zwykle ujawnia się w dzieciństwie lub okresie dojrzewania, prowadząc do postępującej utraty widzenia centralnego.
Objawy:
- postępująca utrata ostrości widzenia,
- utrata widzenia centralnego,
- trudności z adaptacją do ciemności,
Diagnostyka i leczenie:
- angiografia fluoresceinowa oraz optyczna koherentna tomografia (OCT),
- brak skutecznego leczenia, ale stosuje się strategie ochrony przed światłem i suplementację witaminową,
- terapie genowe są w fazie badań klinicznych.
Aniridia
Aniridia to rzadka choroba genetyczna, występująca u 1 na 50 000–100 000 osób. Jest spowodowana mutacją w genie PAX6 i prowadzi do braku lub niedorozwoju tęczówki, co powoduje poważne problemy z ostrością widzenia i adaptacją do światła. Jest dziedziczona autosomalnie dominująco, co oznacza, że wystarczy jedna zmieniona kopia genu od jednego z rodziców. Choroba ta często współistnieje z innymi wadami wrodzonymi oka, takimi jak jaskra czy zaćma.
Objawy:
- światłowstręt,
- osłabiona ostrość widzenia,
- często towarzyszące zaćma i jaskra.
Diagnostyka i leczenie:
- badanie genetyczne w celu potwierdzenia mutacji,
- soczewki barwione w celu zmniejszenia światłowstrętu,
- leczenie objawowe jaskry i zaćmy.
Choroba Lebera (dziedziczna neuropatia nerwu wzrokowego)
Dziedziczna neuropatia Lebera (LHON) to rzadka choroba, dotykająca głównie młodych mężczyzn, z częstością występowania około 1 na 30 000–50 000 osób. Jest spowodowana mutacjami w mitochondrialnym DNA, które prowadzą do obumierania komórek nerwu wzrokowego i nagłej utraty widzenia centralnego.
Objawy:
- nagła utrata widzenia (częściej u młodych mężczyzn),
- początkowo jednostronne, szybko obejmujące drugie oko,
- nieprawidłowe rozpoznawanie barw,
- zaburzona reakcja źrenic na światło.
Diagnostyka i leczenie:
- badanie DNA mitochondrialnego,
- brak skutecznej terapii, ale trwają badania nad terapią genową.
Zespół Ushera
Zespół Ushera to rzadka, ale istotna choroba genetyczna, występująca u około 1 na 25 000 osób. Jest to najczęstsza przyczyna jednoczesnej utraty wzroku i słuchu. Do tej pory odkrytych jest 9 genów odpowiedzialnych za jej rozwój. Choroba ta jest dziedziczona autosomalnie recesywnie i dzieli się na trzy typy różniące się stopniem upośledzenia słuchu i progresją uszkodzenia siatkówki.
Objawy:
- utrata słuchu od urodzenia (typ 1 i 2) lub postępująca utrata (typ 3),
- postępująca degeneracja siatkówki prowadząca do ślepoty nocnej.
Diagnostyka i leczenie:
- audiometria oraz badania okulistyczne,
- implanty ślimakowe poprawiające słuch,
- terapie genowe są badane w celu opóźnienia zmian w siatkówce.
Zespół Axenfelda-Riegera
Zespół Axenfelda-Riegera to rzadkie, genetycznie uwarunkowane schorzenie rozwojowe przedniego odcinka oka, które występuje u 1 na 200 000 osób. Mutacje w genach PITX2 i FOXC1 prowadzą do anomalii w budowie tęczówki, kąta przesączania oraz wysokiego ryzyka jaskry.
Objawy:
- wady tęczówki, rogówki, kąta przesączania,
- wysokie ryzyko jaskry,
- częste występowanie anomalii twarzoczaszki.
Diagnostyka i leczenie:
- badania genetyczne i okulistyczne,
- leczenie jaskry poprzez terapię farmakologiczną lub chirurgiczną.
Bibliografia:
- https://eyewiki.org/Genetic_Eye_Disease_Related_Terms_and_Resources
- https://retinaamd.org.pl/choroby-oczu/choroba-stargardta/
- https://www.nidcd.nih.gov/health/usher-syndrome
- https://www.mp.pl/pacjent/dermatologia/choroby/chorobyskory/167668,albinizm
- https://emedicine.medscape.com/article/1210837-overview#showall
- https://www.mp.pl/pacjent/pediatria/choroby/oczy/78937,jaskra-wrodzona
- http://aniridia.pl/node/1
- https://retinaamd.org.pl/dziedziczna-neuropatia-nerwow-wzrokowych-lebera/
- https://www.orpha.net/en/disease/detail/782
- Grześk M, Malukiewicz-Wiśniewska G. Retinal pigmentary degeneration – clinical features, diagnostics and possibilities of treatment. Klinika Oczna / Acta Ophthalmologica Polonica. 2007;109(2):230-234.