Dystrofia siatkówki

Dystrofia siatkówki to grupa chorób oczu, które charakteryzują się postępującym uszkodzeniem siatkówki, istotnej struktury oka odpowiedzialnej za przetwarzanie światła na sygnały nerwowe. To schorzenie może prowadzić do utraty wzroku i stanowi istotne wyzwanie zarówno dla pacjentów, jak i lekarzy. Dowiedz się czym jest dystrofia siatkówki, jakie są najczęstsze objawy chorób oczu w tej grupie oraz czy dostępne są metody leczenia!

Najważniejsze informacje:

• Czym jest dystrofia siatkówki?
• Patogeneza dziedzicznej dystrofii siatkówki
• Objawy kliniczne dystrofii siatkówki
• Klasyfikacja dystrofii siatkówki
  • Kryterium kliniczne i genetyczne
  • Lokalizacja uszkodzenia
  • Typ fotoreceptora
  • Inne kryteria klasyfikacji
• Diagnostyka i badania monitorujące dystrofie siatkówki
• Postępowanie terapeutyczne w dystrofii siatkówki

Czym jest dystrofia siatkówki?

Dziedziczna dystrofia siatkówki (inherited retinal dystrophies – IRD) stanowi grupę chorób oczu, które mają swoje źródło w nieprawidłowościach genetycznych i prowadzą do stopniowego uszkodzenia struktur siatkówki. Jest najczęstszą przyczyną ślepoty dziedzicznej i dotyka średnio 1 na 1500-2000 osób w populacji ogólnej. To złożone schorzenie, związane z dziedziczeniem mutacji genów odpowiedzialnych za funkcje wzrokowe. Zazwyczaj postępuje powoli, a zmiany są tak subtelne, że trudno je dostrzec w początkowej fazie. Na przestrzeni miesięcy i lat doprowadza jednak do całkowitej ślepoty.

Dziedziczna dystrofia siatkówki przechodzi z pokolenia na pokolenie i może być odziedziczona zarówno od obu rodziców, od jednego z rodziców, jak i występować spontanicznie. Choroba wynika z wystąpienia mutacji przynajmniej jednego genu, który nie działa poprawnie. Istnieje różnorodność przypadków tej choroby - niektóre związane są z pojedynczymi mutacjami w konkretnym genie, podczas gdy inne wynikają z wielu różnych mutacji. Szacuje się, że istnieje ponad 300 genów odpowiedzialnych za 60-70 procent wszystkich przypadków dziedzicznej dystrofii siatkówki.
 

Patogeneza dziedzicznej dystrofii siatkówki

1. Genetyczne podłoże
Dziedziczna dystrofia siatkówki ma głównie podłoże genetyczne. Mutacje w różnych genach związanych z funkcją siatkówki prowadzą do zaburzeń w przekazywaniu sygnałów wzrokowych. Przykładowo, mutacje w genie RHO związane są z retinopatią barwnikową, jedną z najczęstszych form dziedzicznej dystrofii siatkówki.
 

2. Mechanizmy patofizjologiczne
Patogeneza choroby obejmuje szereg mechanizmów, takich jak nagromadzenie toksycznych substancji, zaburzenia w krążeniu krwi w siatkówce, stan zapalny i immunologiczne reakcje. Toksyczne osady, jak w przypadku drusen, czyli złogów białka i lipidów, w niektórych formach dystrofii, mogą prowadzić do uszkodzenia komórek siatkówki. Zaburzenia krążenia krwi wpływają na dostarczanie tlenu i substancji odżywczych do komórek, co może przyczynić się do ich degeneracji.
 

3. Rola mutacji w fotoreceptorach
W wielu przypadkach mutacje dotyczą genów kodujących fotoreceptory, czyli pręciki i czopki. Te komórki są kluczowe dla zdolności siatkówki do przetwarzania światła na impulsy nerwowe. Uszkodzenie tych genów prowadzi do stopniowej utraty funkcji wzrokowej.

Objawy kliniczne dystrofii siatkówki

Objawy dystrofii siatkówki są zróżnicowane, a ich nasilenie może różnić się w zależności od rodzaju choroby i stadium zaawansowania. Wśród najczęstszych objawów znajdują się:
 

Zmniejszenie ostrości wzroku
Jest to jedno z pierwszych zauważalnych objawów dystrofii siatkówki. Stopniowy spadek zdolności do ostrego widzenia utrudnia wykonywanie codziennych czynności.
 

Zaburzenia widzenia nocnego
Pacjenci z dystrofią siatkówki często doświadczają trudności w adaptacji do warunków słabego oświetlenia czyli tzw. ślepoty zmierzchowej, co znacznie ogranicza ich aktywność po zmierzchu.
 

Zniekształcenie obrazów
W niektórych przypadkach dystrofii, pacjenci mogą doświadczać zniekształceń obrazów, czyli metamorfopsji, co wpływa na percepcję otaczającego świata.
 

Zaburzenia kolorów
W dystrofii plamki żółtej, pacjenci często dostrzegają zaburzenia percepcji kolorów, co wpływa na rozróżnianie barw.
 

Zaburzenia pola widzenia
W zaawansowanych stadiach dystrofii, pacjenci doświadczają utraty peryferyjnego pola widzenia, co ogranicza ich zdolność do poruszania się w przestrzeni.
 

Klasyfikacja dystrofii siatkówki

Dystrofie siatkówki są różnorodnymi schorzeniami, a ich klasyfikacja może opierać się na różnych kryteriach klinicznych i genetycznych, jak również uwzględniać lokalizację uszkodzenia, typ fotoreceptora czy stopień atrofii siatkówki. 
 

Kryterium kliniczne i genetyczne

Dystrofia siatkówki może być sklasyfikowana z uwzględnieniem różnych kryteriów, zarówno klinicznych, jak i genetycznych. Kryteria kliniczne obejmują pierwotnie zaatakowane komórki siatkówki, takie jak pręciki, czopki, nabłonek barwnikowy siatkówki (RPE), komórki dwubiegunowe lub komórki zwojowe. Dzięki badaniom genetycznym możliwe jest także sklasyfikowanie choroby na podstawie dotkniętego genu.
 

Lokalizacja uszkodzenia

Dystrofie siatkówki mogą dotyczyć różnych obszarów siatkówki. Mogą mieć swoje źródło w centralnej (plamka) lub obwodowej części siatkówki. W zaawansowanej postaci choroba może obejmować cały obszar siatkówki.
 

Typ fotoreceptora

Kolejnym aspektem klasyfikacji jest podział dystrofii na grupy w zależności od typu fotoreceptora, który jest dotknięty. W tym kontekście rozróżnia się dystrofie pręcikowe, czopkowe lub czopkowo-pręcikowe, co odnosi się do różnych rodzajów komórek światłoczułych w siatkówce.
 

Inne kryteria klasyfikacji

Oprócz powyższych, dystrofie siatkówki można klasyfikować również na podstawie objawów choroby, takich jak stopień atrofii siatkówki. Obejmuje to zarówno aspekty kliniczne, jak i wyniki badań obrazowych.
 

Ze względu na różnice w przebiegu klinicznym, do dystrofii siatkówki zalicza się jednostki chorobowe takie jak, m.in:

• retinopatia barwnikowa (barwnikowe zwyrodnienie siatkówki)
• wrodzona ślepota Lebera
• dystrofia czopkowo-pręcikowa 
• młodzieńcze zwyrodnienie plamki żółtej
• choroideremia 

Klasyfikacja dystrofii siatkówki jest złożonym procesem uwzględniającym różnorodne czynniki kliniczne, genetyczne i obrazowe. Ta wieloaspektowa analiza pozwala na bardziej precyzyjne określenie rodzaju dystrofii i dostosowanie strategii leczenia do indywidualnych potrzeb pacjenta.

Diagnostyka i badania monitorujące dystrofie siatkówki

1. Badania genetyczne
Podstawowym narzędziem diagnostycznym jest badanie genetyczne. Identyfikacja konkretnych mutacji pozwala na precyzyjne określenie rodzaju dziedzicznej dystrofii siatkówki i umożliwia prowadzenie badań genetycznych w rodzinie pacjenta.
 

2. Optyczna koherentna tomografia (OCT)
Badania obrazowe, takie jak optyczna koherentna tomografia, umożliwiają dokładną ocenę struktury siatkówki. To ważne narzędzie monitorowania postępu choroby i planowania terapii.
 

3. Elektroretinografia (ERG)
Elektroretinografia pozwala na ocenę funkcji elektrycznej komórek siatkówki. Jest szczególnie istotna w diagnozowaniu retinopatii barwnikowej.
 

Postępowanie terapeutyczne w dystrofii siatkówki

Postępowanie terapeutyczne w dziedzicznej dystrofii siatkówki koncentruje się na różnych aspektach, obejmując leczenie objawowe, monitorowanie stanu pacjenta, edukację, rehabilitację, oraz w przypadku postępu choroby, sięganie po nowoczesne terapie genowe. W celu skutecznego zarządzania chorobą i poprawy jakości życia pacjentów, istnieje szereg dostępnych terapii i podejść.
 

Leczenie objawowe
Postępowanie terapeutyczne w obszarze IRD obejmuje leczenie objawowe, które ma na celu poprawę komfortu i jakości życia pacjenta. Zalecana jest ochrona przed intensywnym światłem, dlatego powszechnie praktykowane jest stosowanie przyciemnianych szkieł okularowych oraz filtrów żółtopomarańczowych. Te środki nie tylko chronią oczy przed nadmiernym światłem, ale mogą także poprawić zdolność rozróżniania kolorów i zwiększyć kontrast.
 

Pomoce optyczne
W celu poprawy ostrości wzroku stosuje się indywidualnie dobrane pomoce optyczne dla słabowidzących, takie jak szkła powiększające i lupy. W przypadku zaawansowanych przypadków dystrofii siatkówki, skuteczną pomocą mogą być elektroniczne powiększalniki, umożliwiające pacjentom lepsze funkcjonowanie w codziennym życiu.
 

Poradnictwo genetyczne i edukacja
W dziedzicznych schorzeniach siatkówki, takich jak IRD, kluczowe jest poradnictwo genetyczne. Pacjenci i ich rodziny mogą skorzystać z wsparcia specjalistów, aby zrozumieć dziedziczenie i ryzyko wystąpienia choroby w rodzinie. Edukacja osób chorych jest istotna zarówno w zakresie samoopieki, jak i zrozumienia potencjalnych działań terapeutycznych.
 

Terapia genowa
Jednym z przełomowych kierunków w leczeniu IRD jest terapia genowa. W 2018 roku Europejska Agencja Leków dopuściła do obrotu pierwszą terapię genową, która jest wskazana dla pacjentów z IRD spowodowaną bialleliczną mutacją genu RPE65. Cel terapii genowej polega na zatrzymaniu postępu choroby przez dostarczenie prawidłowej wersji genu RPE65 do komórek nabłonka barwnikowego siatkówki. Efektem leczenia jest przywrócenie prawidłowego cyklu wzrokowego i zahamowanie postępu choroby.

Bibliografia:

1. Jaśkowiak K, Stopa M, Krawczyński M, Niewada M, Golicki D. Inherited retinal dystrophies caused by RPE65 gene mutation: clinical presentation, economic and social burden. Klinika Oczna / Acta Ophthalmologica Polonica. 2022;124(1):7-15. doi:10.5114/ko.2021.111731.
2. Chawla H, Vohra V. Retinal Dystrophies. In: StatPearls. Treasure Island (FL): StatPearls Publishing; March 16, 2023.
3. http://retinaamd.org.pl/informator-badania-genetyczne/wstep-ird-glowna-przyczyna-dziedzicznej-slepoty-w-zachodnim-swiecie/